Szabrański Antoni Józef, pseud. i krypt. m.in.: A.J.S., A.S., A.Sz., Mru.K., Mruk, Rf., Rj, Rt, S. (1801–1882), prawnik, poeta, tłumacz, publicysta.
Ur. 9 VI (w literaturze błędna data ur.) w Łowiczu w rodzinie mieszczańskiej pochodzenia żydowskiego, był jedynym synem Józefa Adama (Gedali Abramowicza, zm. 1813), zamożnego niepiśmiennego kupca, który przeniósł się z Radzynia na Podlasiu do Łowicza, przyjął 16 XII 1790 chrzest i nazwisko Szabrański, oraz jego trzeciej żony, Magdaleny z Boguszewskich. S. miał siostrę Rozalię, żonę Franciszka Browarskiego, kupca, oraz dwie siostry przyrodnie: Chaję Ryszę, zamężną Gersonową, z małżeństwa ojca w obrządku mojżeszowym ze Złotą Jakubowicz, oraz Teodozję, zamężną Hertzberg, ze związku ojca z Marianną Kostrzewską.
S. uczył się początkowo w domu; po śmierci ojca jego głównym opiekunem został Antoni Zawadzki, bogaty łowicki kupiec, absolwent prawa uniw. w Berlinie. Następnie był S. uczniem obwodowej szkoły pijarskiej w Łowiczu, a od r. 1819 Szkoły Woj. Kaliskiej, również prowadzonej przez pijarów. W l. szkolnych należał do organizatorów tajnego uczniowskiego Związku Kawalerów Narcyza, założonego przez absolwenta szkoły kaliskiej Romana Ostena. Po prawnym usamodzielnieniu odebrał 14 XI 1821 część majątku po ojcu z depozytu u Zawadzkiego. W wyniku procesu ze szwagrem Zawadzkiego, Ignacym Szamowskim o dalszą część schedy, zapisaną na dobrach Witaszewice, Witaszewiczki i Komaszyce (pow. łęczycki), odebrał 19 X 1822 sumę 2 tys. zł i otrzymał w dzierżawę na trzy lata folwark i wieś Witaszewice.
Dn. 26 X 1822 zdał S. maturę i 7 XI t.r. zapisał się na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. We wrześniu 1823 odstąpił notarialnie małżonkom Browarskim dzierżawę Witaszewic za kwotę 8 500 złp. Po publicznym egzaminie na Uniw. Warsz., na podstawie rozprawy Stosunki prawne szlacheckie podług statutu Kazimierza Wielkiego uważane i w nim umieszczone (niewyd.), otrzymał 4 X 1825 dyplom magistra obojga praw. Z powodu aresztowania członków Związku Kawalerów Narcyza, w tym bliskich kolegów S-ego: Adolfa Chrystowskiego, Juliana Klemczyńskiego i Napoleona [Aleksandra] Trzcińskiego, S. pod koniec r. 1825 opuścił z pomocą przyjaciół Król. Pol. i udał się do Wrocławia. Przez niespełna dwa lata uczęszczał na wykłady filozofii i historii literatury niemieckiej na tamtejszym uniwersytecie. Zaprzyjaźnił się z Michałem Kolickim, którego wspomógł finansowo w wydaniu w r. 1826 ody „Do Lipińskiego [Karola] rodacy w Uniwersytecie Wrocławskim” [b.m.w.]. T.r. ukazały się bezimiennie Poezje (Wr. I–II) S-ego; przytaczanej opinii o ich wydaniu przez przyjaciół bez zgody autora zaprzecza zachowany druk prospektu, w którym S. zapowiadał na wrzesień 1826 odbiór przez prenumeratorów obu tomów książki za 7 złp. i w wolnej sprzedaży po 9 złp. W pierwszym tomie znalazło się dwanaście ballad i osiem drobnych wierszy, odwołujących się do ludowych podań i przypowieści; drugi tom wypełniał dedykowany Szamowskiemu poemat heroikomiczny Wąsy. Zapowiadane tom trzeci z drobnymi utworami oraz tom czwarty z tragedią Samuel Zborowski, nie zostały wydane.
Po powrocie z Wrocławia w r. 1828 przejął S. od Browarskich dzierżawę Witaszewic. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego przybył do Warszawy, deklarując członkostwo w utworzonej przez gen. Józefa Chłopickiego akademickiej Gwardii Honorowej. Dn. 23 I 1831 wstąpił do Tow. Patriotycznego, a 6 III t.r. zaciągnął się w Błoniu pod Warszawą jako podoficer do 1. p. strzelców pieszych. Postrzelony 17 III w nogę pod wsią Przetycza w pow. ostrowskim, leczył się przez kilka miesięcy w lazarecie. W trakcie rekonwalescencji napisał odę Do Boga (W. 1831, wyd. nakładem własnym jako pojedynczy druk po kapitulacji stolicy 7 IX). Po klęsce powstania złożył 7 I 1832 przysięgę «na wierność Najjaśniejszemu Panu». Po krótkim pobycie w Skierniewicach udał się do miejscowości Kikół (obwód lipnowski), gdzie od 23 II t.r. sprawował obowiązki nauczyciela domowego dzieci Karola Józefa Zboińskiego; 29 V otrzymał świadectwo stwierdzające nieprzydatność do służby wojskowej z powodu utraty ruchu w lewej stopie. Dolegliwość ta towarzyszyła mu już do końca życia.
Pod koniec lutego 1834 wrócił S. do Warszawy, gdzie w listopadzie t.r. objął stanowisko sekretarza w Wydz. Sądowym Komisji Rządowej Sprawiedliwości. Zaprzyjaźnił się z Kazimierzem Brodzińskim i t.r. zamieszczał w wydawanym przez niego noworoczniku „Jutrzenka” drobne wiersze oraz tłumaczenia G. A. Bürgera („Zimowa piosenka”), i J. W. Goethego („Śpiewak”, „Znalezienie”, „Kwiatek. Pieśń więźnia”). Publikował również w wydawanym w Lesznie tygodniku „Przyjaciel Ludu” (1834 nr 8, 10, m.in. wiersz Poranek), „Magazynie dla Dzieci” (przekład „Pieszczoszka” Bürgera, 1836 nr 79) oraz w redagowanych przez Karola Korwella warszawskich noworocznikach: „Wianek” (powiastka Dziecko zbójcy 1836, przekł. na jęz. czeski: J. Liman, Ecyn Gieraj, „Květy” 1842) i „Niezapominajki” (m.in. Do***. Sonet, tłumaczenia: z Bürgera „Piosnka”, z Goethego „Triolet”, z Homera „Diomed i Nestor. Ustęp z Iliady Homera księgi VIII” – wszystkie 1838, nadto wiersz Dumanie, 1843). Moralistyczno-religijne poezje S-ego były krytykowane za naśladownictwo i pretensjonalność, zwracały jednak uwagę urozmaiconą wersyfikacją i kulturą literacką.
Od r. 1835 współredagował S. urzędowy „Dziennik Powszechny” (do zawieszenia pisma 23 II 1837). W r. 1836 podjął się redagowania „Panoramy Literatury Krajowej i Zagranicznej”, pierwszego polskiego czasopisma poświęconego wyłącznie literaturze. Periodyk ten w większości sam wypełniał; prowadził stałą kronikę literacką, pisał sprawozdania ze spektakli teatralnych, a na początku każdego zeszytu zamieszczał wykład o literaturze niemieckiej z tłumaczeniami fragmentów dzieł i ich omówieniami (m.in. w z. 1 z r. 1836 tłumaczenie fragmentów „Ifigenii w Taurydzie” Goethego). Do współpracy z pismem pozyskał m.in. Kazimierza W. Wójcickiego i Wacława A. Maciejowskiego. Złe zarządzanie finansami oraz mało atrakcyjna zawartość doprowadziły do spadku liczby prenumeratorów, a w rezultacie do rezygnacji S-ego z redagowania pisma (do r. 1838 ukazało się sześć zeszytów). Od początku r. 1838 zamieszczał S. pod pseud. Mruk artykuły w „Gazecie Porannej”. W r. 1840 przejął wraz z Antonim Dobkiem jej redakcję. W tygodniowym dodatku „Piśmiennictwo Krajowe” publikował t.r. pod pseud. Mru.K. krótkie szkice humorystyczne (Pan Pietruszka, Pierwiosnek, nr 5) oraz recenzje teatralne. Wiersze ogłaszał także w l. 1840–1 w roczniku religijnym „Alleluja” (W.) oraz „Gazecie Codziennej”. W r. 1840, po sześcioletniej pracy jako sekretarz w Komisji Rządowej Sprawiedliwości, awansował na adiunkta jej Wydz. Sądowego.
Dn. 12 IX 1840 wraz z Michałem Balińskim, Aleksandrem Tyszyńskim i Leonem Potockim założył S. miesięcznik poświęcony «naukom, sztukom i przemysłowi» – „Bibliotekę Warszawską”. Do grona redakcyjnego dołączyli: Wójcicki, Leon Łubieński, Aleksander i Adolf Kurcowie, Wincenty Majewski i Feliks Zieliński. S. zamieścił tu m.in. Zbiory pieśni ludu z roku 1840, oraz tłumaczenie G. Sand „O dramacie fantastycznym” (oba 1841 t. 1). Gdy 31 V 1841 „Gazeta Poranna” została przez władze zamknięta, objął redakcję naczelną „Biblioteki Warszawskiej”. Zdaniem Marii Straszewskiej czas kierowania „Biblioteką Warszawską” przez S-ego był okresem największej aktywności tego miesięcznika; toczono wtedy polemiki zarówno z koterią petersburską, jak i „Przeglądem Naukowym” Edwarda Dembowskiego. Stosunek współczesnych do „Biblioteki Warszawskiej” był jednak na ogół krytyczny. Dembowski uważał pismo za «istotę nijakiego rodzaju», jego ugodowo-zachowawczy charakter określali demokraci mianem «szabrańszczyzny». S. pod koniec r. 1843 przekazał kierownictwo „Biblioteki Warszawskiej” Wójcickiemu, pozostał jednak w składzie redakcji.
W r. 1842 został S. asesorem Wydz. Sądowego Komisji Rządowej Sprawiedliwości. Od r. 1845 pełnił funkcję podprokuratora Sądu Tryb. Cywilnego. Następnie od r. 1855 pracował w Sądzie Apelacyjnym Król. Pol. Przyjaciele podkreślali gruntowność jego wiedzy prawniczej, połączonej z «zacnością charakteru i niezłomną siłą przekonania» (L. Jenike); zauważali jednak, iż jako sędzia «miał wadę pewnych uprzedzeń» (A. Niemirowski), jak również, że «za nadto w nim i za często brało przewagę uczucie nad praktycznym rozumem i uczynnością komentatorską» (A. Kraushar). S. publikował nadal drobne wiersze i tłumaczenia (z F. Schillera), m.in. w warszawskim wydawnictwie zbiorowym „Wieniec”. Co jakiś czas zasilał też utworami „Bibliotekę Warszawską”, m.in. tłumaczeniem „Fausta” Goethego (1863 t. 2); pismo to po klęsce powstania styczniowego wspierał finansowo. W r. 1868 był w składzie delegacji redakcyjnej, powołanej na wniosek Jana Tadeusza Lubomirskiego dla zreformowania „Biblioteki Warszawskiej”; współpracę z nią zakończył ostatecznie w r. 1875. T.r. przeszedł na emeryturę w Sądzie Apelacyjnym Król. Pol., zastąpionym po reformie sądowniczej rosyjską Izbą Sądową. Służbę zakończył w randze asesora kolegialnego na stanowisku sędziego, «częstokroć prezydującego».
W r. 1876 opublikował S. Rys historii literatury niemieckiej do połowy osiemnastego wieku (W.). Drobne wiersze ogłaszał jeszcze w „Kurierze Codziennym” (m.in. Pieśń i róża, 1876 nr 132). Ostatnim dziełem S-ego była przetłumaczona z języka niemieckiego kilka lat wcześniej Pieśń o Nibelungach. Starożytna epopeja niemiecka w dwóch częściach (W. 1881), wydana w serii „Biblioteka Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej”. Przekład spotkał się ze zróżnicowanym przyjęciem; przyznawano mu «wysoką wartość artystyczną i naukową» (K. Lewald), ale zarzucano też «brak zrozumienia i artystycznego poczucia» (L. German). Pod koniec życia dokonał S. podobno przekładu „Wilhelma Tella” Schillera, ale jego tłumaczenia, podobnie jak pamiętników o ruchu umysłowym Warszawy w l. 1825–63, nie odnaleziono. S. zmarł 11 V 1882 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
S. nie założył rodziny.
W r. 1910 przedmioty i dokumenty po S-m, w tym rękopiśmienny fragment przekładu J. G. Seumego „Einige Nachrichten über die Vorfälle in Polen im Jahre 1794” (Leipzig 1863), zostały przekazane przez siostrzenicę, Zofię z Browarskich Wieczorkowską, do zbiorów Muz. Starożytności i Pamiątek Historycznych Władysława Tarczyńskiego w Łowiczu.
Litogr. przez Józefa Holewińskiego wg fot. Konrada Brandla, w: „Kłosy” 1882 s. 321; Podob. wg Józefa Buchbindera ryt. Aleksander Regulski, w: „Tyg. Ilustr.” 1882 s. 320; – Bieliński, Uniw. Warsz., I–III; Enc. Org., XXIV; Estreicher w. XIX, IV; Gerbe r, Studenci Uniw. Warsz.; Nowy Korbut, IX (błędy, bibliogr.), XII; Słownik literatury polskiej XIX w., Wr. 1991; – Fafiński K., Antoni Zawadzki największy kupiec łowicki, „Maz. Studia Human.” 1999 nr 1; German L., „Faust” Goethego i polski przekład tej tragedii, „Bibl. Warsz.” 1884 t. 1; Lewald K., Antoni Szabrański (i jego przekład „Pieśni o Nibelungach”), „Prawda” 1882 nr 21; Mękarski S., O genezie „Biblioteki Warszawskiej” i jej charakterze w l. 1841–1863, „Pam. Liter.” (Lw.) R. 22/23: 1925/6; Neuls-Korniszewska J., Szkoła kaliska w l. 1815–1830, w: Szkoła kaliska, Red. E. Polanowski, Kalisz 1993; Poradecki J., Aż tu moje skrzydło sięga. Studium o dziejach, Ł. 1988; Straszewska M., Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w l. 1832–1848, Wr. 1953–9 cz. 1–2; Wojtylak M., Łowiczanin w Warszawie (szkic do portretu…), „Kron. Warsz.” 2004 z. 3; tenże, Zapomniany Szabrański, „Nowy Łowiczanin” 2001 nr 41–42; Z głębokości… Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, Oprac. A. Jastrzębski, A. Podsiad, W. 1974 I–II; – Do Boga. Poeta rozmawia z Bogiem, Oprac. Z. Skibiński, Łowicz 1999; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 2, 6, 7; Tarczyński W., Antoni Szabrański, „Łowiczanin” 1912 nr 44; Wężyk W., Kronika rodzinna, Oprac. M. Dernałowicz, W. 1987; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu literackim w Warszawie, Oprac. Z. Lewinówna, W. 1959; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1882: „Bibl. Warsz.” t. 2, „Kłosy” nr 882 (A. Kraushar), „Kron. Rodzinna” nr 11, „Kur. Poranny” nr 131, „Niwa” z. 178, „Nowiny” nr 132, „Tyg. Ilustr.” nr 334 (L. Jenike), „Tyg. Powsz.” nr 21 (A. Niemirowski); – AP m. stoł. W., Oddz. w Łowiczu: Zbiór Władysława Tarczyńskiego, sygn. 1 k. 265–7, sygn. 63, 93 (autobiogr., dyplomy nauk., zaświadczenia, akta notarialne, prasa, ryciny, listy i rkp., m.in. sonety i fragmenty tłumaczenia „Fausta” Goethego), sygn. 307 k. 433–48, sygn. 308 k. 141–8, Kancelarie notariuszy z Sochaczewa (Tomasza Rudnickiego 1814 rep. 2, Józefa Sapińskiego 1820 rep. 148, 1821 rep. 178, 1822 rep. 157, 1823 rep. 161), księgi i akta hipoteczne sądów w Łowiczu, sygn. 2335 k. 27, sygn. 2336 k. 37; Arch. Diec. Łowickiej w Łowiczu: Paraf. kolegiaty w Łowiczu, księga chrztów 1790 rep. 204; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 714–15, 718; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. Świętego Ducha w Łowiczu: Księga chrztów 1801 rep. 45.
Marek Wojtylak